نگاهي به كتاب «مصاحبه در فيلم مستند»

چرا كتاب مصاحبه در فيلم مستند روبرت صافاريان، كتابي پراهميت و بي سابقه است؟ قبل از هر چيز به دليل واقعيت خود بي سابقه بودن اين كتاب، ما آن را مهم تلقي مي كنيم. در ايران هيچ کتاب و اثر مكتوب و قابل توجهي در اين عرصه وجود ندارد. نه تنها صافاريان، بلكه خودم هم كتابي به زبان انگليسي در اين باره نديده ام و تا جايي كه پرس و جو كرده ام، دوستان ديگرم هم از چنين اثري بي اطلاع بوده اند.
مهم تر از اين، كتاب صافاريان از تجربه شخصي او در قلمرو سينماي مستند نشئت گرفته؛ هم تجربه عملي و هم تجربه نظري، تجربه عملي اعم از پي گيري فيلم بيني مستند، داوري مستند، نقد مستند، فيلم سازي مستند، مصاحبه گري و مصاحبه شوندگي در عرصه سينماي مستند و از اين دست تجربه ها كه بس مهم است و تجربه تئوريك هم كه بديهي است مربوط به مطالعات و مباحثات و گفت و گوهاي نظري اوست و تأملاتي كه در اين عرصه داشته است.
زماني كه اين مجموعه به تفكري سيستماتيك و نگارشي مضبوط و منظم بدل مي شود، حاصل كارش كتاب پراهميتي است كه نه براي ما، بلكه همان طور كه در سطر نخست گفته ام، در صورت ترجمه به انگليسي، حتي براي جهان هم قابل استفاده است.
صافاريان تذكر مي دهد كه قصد پژوهش تاريخي جامع در اين زمينه نداشته بلكه تجربه شخصي خود را مختصر به طور جمع بندي كرده است. اما از آنجا كه اين جمع بندي، هوشمندانه، روشنگر و اوريژينال است و بسيار مفيد، براي ما افق هاي تازه، اطلاعات نو و پرسش هاي اساسي جديدي پيش رو مي نهد.
اسلوب نوشتن روبرت درباره مصاحبه در فيلم مستند، ويژگي پراگماتيستي، توصيفات مشخص و علاقه مند به جزئيات و خصوصيات تجربي را با مباحث تئوريك مي آميزد. مثلاً به اين قطعه و وصف جزئي آن توجه كنيد كه از همان آغاز كتاب به خوبي قابل رديابي است. «براي اين كه سخن گفتن آدم جلوي دوربين مصاحبه تلقي مي شود (نه گفت و گويي برابر با محاوره يا ديالوگ)، بايد پرسشي مطرح شود و پاسخ دهنده رو به دوربين يا رو به پرسشگر كه كنار دوربين ايستاده (و در مواردي او را نيز در تصوير مي بينيم) به پرسش ها پاسخ دهد. گاهي پرسش در تدوين نهايي فيلم حذف مي شود...» (ص1) يا «استفاده از زيرنويس بري مفهوم كردن زبان محلي يا متفاوت مصاحبه شونده براي مخاطب روي مي دهد، اين است كه چون زبان زنده به زبان نوشتاري برگردانده مي شود، بسياري از اشتباهات لفظي گوينده حذف مي شود و گوينده به عنوان سخنگوي بليغ به بيننده معرفي مي گردد كه در واقع اين طور نيست...»
در كنار چنين توجهات تيزبينانه عملي و جزئي، تقسيم بندي ها و طبقه بندي ها، تعاريف و مباحث تئوريك در سراسر كتاب وجود دارد. مثلاً انواع مصاحبه در يك تقسيم بندي كلي مصاحبه در فيلم هاي مستند را مي توان به دو گروه اصلي تقسيم كرد:
1. مصاحبه هاي كارشناسي...
2. مصاحبه هاي شخصي و احساسي...
يا دسته بندي مصاحبه با معيارهاي ديگر
1. مصاحبه كوتاه/مصاحبه بلند
2. مصاحبه خصمانه/مصاحبه دوستانه
3. مصاحبه آزاد/مصاحبه ساختارمند
4. مصاحبه جمعي/مصاحبه فردي
و يا مباحثي كه در مورد نورپردازي سينماي مصاحبه كننده براي تأكيد بر حضور جسماني يا ويژگي روحي و دروني در كتاب وجود دارد.
اميدوارم با اين مختصر، هم بي بديل بودن كتاب صافاريان و هم ويژگي و درآميختگي اش با تجربه زنده را بيان كرده باشم و به نظرم براي هر فيلم ساز مستند، تماشاگر فيلم و علاقه مند مستند و هر منتقد سينماي مستند اين كتاب بسيار مفيد است و به روبرت پيشنهاد مي كنم آن را به انگليسي ترجمه كند و در صدد انتشارش در آمريكا يا انگليس برآيد كه مطمئنم ترجمه موفقي خواهد بود. فقط كاش او با نمونه هاي فراوان تري از مصاحبه در مستندهاي ايراني و خارجي كتابش را بارورتر مي كرد و با گفت و گوي مستقيم و با مستندسازان موفق در مصاحبه از شگردهاي زنده آنان ما را باخبر مي كرد.
منبع: نشريه فيلم نگار شماره 105